معادن سنگ لاجورد در متون تاریخی و کتب اسلامی - در کتاب جغرافیا مربوط به قرن ششم هجری قمری

بین سنگ لاجورد و تاریخ اسلام ارتباط‌هایی وجود دارد که بیشتر به استفاده از این سنگ در هنر اسلامی، معماری و فرهنگ مرتبط است. لاجورد از دوران باستان به عنوان سنگی قیمتی و نماد زیبایی و معنویت شناخته می‌شد و پس از ظهور اسلام نیز این سنگ جایگاه ویژه‌ای در هنر و صنایع دستی اسلامی پیدا کرد. رنگ آبی عمیق و خاص لاجورد، که در فرهنگ اسلامی به عنوان نماد آسمان و بی‌کرانگی الهی تعبیر می‌شود، در معماری و تزئینات اسلامی به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت. این سنگ به صورت پودر شده برای تهیه رنگدانه آبی (اولترامارین) در کاشی‌کاری‌های مساجد و اماکن مقدس اسلامی استفاده می‌شد.

یکی از مهم‌ترین کاربردهای لاجورد در تاریخ اسلام، تزئین گنبدها و محراب‌ها در معماری اسلامی بود. به‌عنوان مثال، در مساجد و مقبره‌های مهم اسلامی، مانند مسجد جامع اصفهان یا مسجد شیخ لطف‌الله، کاشی‌های آبی با رنگ‌هایی که از لاجورد الهام گرفته شده بودند، به کار رفته است. این رنگ آبی، که از لاجورد یا ترکیبات مشابه به دست می‌آمد، به دلیل ارتباط آن با آسمان و بهشت، معنای روحانی و عرفانی عمیقی در هنر اسلامی داشت و به طور نمادین، فضای مقدس را به جهان الهی متصل می‌کرد. همچنین، لاجورد در هنرهای تزئینی اسلامی، به ویژه در نسخه‌های نفیس قرآن، جایگاه ویژه‌ای داشت. در تذهیب قرآن‌ها و کتاب‌های خطی، از رنگ آبی لاجورد برای تزئین حاشیه‌ها، نقوش و جلد کتاب‌ها استفاده می‌شد. این کاربرد نه تنها به دلیل زیبایی ظاهری بلکه به دلیل ارزش معنوی و فرهنگی لاجورد بود که با مفاهیم معنویت و تقدس در اسلام همخوانی داشت. مسلمانان معتقد بودند که استفاده از مواد ارزشمند و زیبا در آثار مذهبی نشان‌دهنده احترام و بزرگداشت کلام خداوند است.

دانشمندان تاکنون چندین معدن را برای لاجورد شناسایی کرده‌اند، اما تنها تعداد کمی از آنها توسط آزمایش‌های سنگ‌شناسی تایید شده‌اند. ابوریحان بیرونی در کتاب ارزشمند الجماهر فی المعرفه الجواهر می نویسد: «  لاجورد در روم آرمیناتون نامیده می شود» . این کتاب قدیمی ترین اثری است که به وجود معدن لاجوردی غیر از معدن بدخشان اشاره کرده است. در کتاب جغرافیا مربوط به قرن ششم هجری قمری. ق، تنها به وجود معدن لاجورد در کوه‌های «صبر مق» خراسان اشاره شده است.  در حالی که علم باستان‌شناسی و زمین‌شناسی دو معدن بدخشان (در هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد و کویته نامیده می‌شود)، متون اسلامی مرتبط با معدن لاجورد در شمال غرب ایران تایید شد.

ابن بطوطه و آملی در قرن هشتم فقط از معدن لاجورد در بدخشان یاد کرده اند. در همین قرن در کتاب عراق الجواهر در النفیس الاطیب،  برای اولین بار از چهار نوع لاجورد، بدخشان، کرمانی، گرجی و دسماری یاد شده است. پانل آجری لعابدار با Aurochs - جزئیات ایشتر تور بابلی (دروازه ایشتار) در موزه باستان شناسی استانبول در 30 اکتبر 2015، در استانبول، ترکیه. در قرن دهم که آخرین دوره نگارش این مقاله را شامل می شود، بیهقی و محمدبن منصور در ذکر معادن لاجورد از چهار معدن به سبک کاشانی یاد کرده اند. با این تفاوت که به جای معدن گرجستان به آن معدن کرجی می گویند. بیهقی در تعیین موقعیت کرج این را بیان می کند.

تجارت لاجورد در دوران اسلامی نیز اهمیت داشت و معادن لاجورد بدخشان افغانستان، که از دوران باستان به عنوان منبع اصلی این سنگ شناخته می‌شدند، در دوره اسلامی نیز فعال بودند و سنگ‌های لاجورد از طریق جاده ابریشم به مناطق مختلف جهان اسلام، از جمله ایران، هند، و خاورمیانه صادر می‌شد. این تجارت بخشی از شکوفایی اقتصادی و فرهنگی دوران طلایی اسلام را نشان می‌دهد. سنگ لاجورد در تاریخ اسلام به دلیل زیبایی، معنویت و جایگاهش در هنر و معماری اسلامی نقشی مهم ایفا کرده است و همچنان به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر اسلامی شناخته می‌شود.